Με αφορμή τον θάνατο του Κώστα Σημίτη

 

του Βασίλη Λιόση

 

Με αφορμή τον θάνατο του Κώστα Σημίτη δημοσιεύουμε ένα απόσπασμα από το τελευταίο βιβλίο του Βασίλη Λιόση με τον τίτλο Μισός αιώνας από τη Μεταπολίτευση, εκδ. ΚΨΜ.

 

 

 

Το νέο αστικό όραμα: ο εκσυγχρονισμός

Αν και υπό την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου το ΠΑΣΟΚ είχε κάνει ήδη τη συντηρητική του στροφή το 1985, η ασθένεια και ο θάνατος του ιστορικού του ηγέτη θα σηματοδοτούσαν το βάθεμα αυτής της στροφής. Στις 18 Ιανουαρίου του 1996 τον διαδέχτηκε στην πρωθυπουργία μετά από ψηφοφορία της κοινοβουλευτικής ομάδας, ο Κώστας Σημίτης. Στις 30 Ιουνίου 1996, στο 4ο Συνέδριο του κόμματος, λίγες μέρες μετά τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου, ο Κώστας Σημίτης εκλέγεται πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. Αν θα θέλαμε να δώσουμε έναν πολιτικό και ιδεολογικό προσδιορισμό για τον Κώστα Σημίτη, θα λέγαμε ότι αποτέλεσε τον αρχιερέα του εκσυγχρονισμού.

Πριν ο Κώστας Σημίτης αναλάβει την πρωθυπουργία και την προεδρία του κόμματος ήδη στο ΠΑΣΟΚ ήταν διαμορφωμένη μια τάση-φράξια που βρισκόταν απέναντι στο κυρίαρχο κομματικό ρεύμα του οποίου ηγέτης ήταν αναμφίβολα ο Ανδρέας Παπανδρέου. Η εσωκομματική αντιπολίτευση οργανώνεται γύρω από την ομάδα των τεσσάρων (Κώστας Σημίτης, Βάσω Παπανδρέου, Θόδωρος Πάγκαλος, Παρασκευάς Αυγερινός) και στην τέταρτη σύνοδο της ΚΕ του ΠΑΣΟΚ τον Οκτώβριο του 1995 ξεσπάει έντονη διαμάχη μεταξύ του Ανδρέα Παπανδρέου και της ομάδας των τεσσάρων, με τους δεύτερους να υποστηρίζουν πως πρέπει να υπάρξουν διαδικασίες για τη δημιουργία ενός τύπου συλλογικής ηγεσίας.

Η παγκόσμια άνοδος του νεοφιλελευθερισμού, η ήττα των σοσιαλιστικών ιδεών, οι νέες ευκαιρίες που εμφανίζονταν για τμήματα των μεσαίων στρωμάτων και για την αστική τάξη ενόψει της Οικονομικής Νομισματικής Ένωσης και της κάθε λογής ευρωπαϊκών προγραμμάτων, τα αδιέξοδα του προηγούμενου μοντέλου διαχείρισης, η μερική στροφή της κοινωνίας προς συντηρητικότερες θέσεις και το γεγονός ότι το ΠΑΣΟΚ αποτελεί τον άλλο πόλο του αστικού δικομματικού συστήματος, δηλαδή τη μία από τις δύο εναλλακτικές πολιτικής διεξόδου, όλα αυτά μαζί ευνόησαν την εσωκομματική αντιπολίτευση και την οδήγησαν από μειοψηφία να γίνει πλειοψηφία. Χαρακτηριστικά της γενικότερης μεταστροφής του ΠΑΣΟΚ είναι πως ακόμα και η εφημερίδα Αυριανή και ο συνδικαλιστικός τομέας του κόμματος υποστηρίζουν την ανάδειξη του Σημίτη ως του νέου ηγέτη.

Εν τέλει, το στίγμα που δίνεται είναι παρόμοιο με αυτό που είχε δοθεί από τον Τρίτο Δρόμο του Α. Γκίντενς, το βιβλίο το οποίο χρησίμευσε για τον ιδεολογικό επαναπροσδιορισμό του Νέου Εργατικού Κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας υπό την ηγεσία του Τόνι Μπλερ. Ο Τρίτος Δρόμος του Γκίντενς παίρνει διαζύγιο από την παλιά σοσιαλδημοκρατία και ορίζει τη νέα σοσιαλδημοκρατία μέσα σε νεοφιλελεύθερα πλαίσια. Μιλάει για τον θάνατο του σοσιαλισμού και όχι απλώς για μια πρόσκαιρη ιστορική ήττα του, αμφισβητεί την παλιά σοσιαλδημοκρατία και τη δυνατότητά της να παρεμβαίνει μέσω του κράτους και να ρυθμίζει και η αμφισβήτησή της είναι από δεξιά σκοπιά. Θεωρεί ότι οι κατηγορίες της σοσιαλδημοκρατίας και του νεοφιλελευθερισμού είναι αρκετά ευρείες, προτείνει ως λύσεις στα προβλήματα την «κοινωνία των πολιτών» και βλέπει πως ο «Τρίτος Δρόμος» κινείται ανάμεσα στα δύο προηγούμενα μοντέλα διαχείρισης διακηρύσσοντας μια νέα μικτή οικονομία: «οι υψηλοί ρυθμοί εισόδου νέων επιχειρήσεων στην αγορά και διάλυσης παλαιών είναι ενδεικτικά στοιχεία μιας δυναμικής οικονομίας. Η συνεχής αυτή ροή δεν συμβαδίζει με μια κοινωνία όπου κυριαρχούν αμετακίνητα ήθη, έστω και αν αυτά δημιουργήθηκαν από τα συστήματα πρόνοιας. Οι σοσιαλδημοκράτες οφείλουν να μεταβάλουν τη συνάρτηση διακινδύνευσης και ασφάλειας, που εγκλείει το κράτος πρόνοιας, προκειμένου να αναπτύξουν μια κοινωνία ανθρώπων που αναλαμβάνουν με υπευθυνότητα κινδύνους στις σφαίρες της διακυβέρνησης, της επιχειρηματικής δράσης και της αγοράς εργασίας. Όταν τα πράγματα πάνε στραβά, ο κόσμος χρειάζεται βέβαια προστασία αλλά και εκείνες τις υλικές και ηθικές προϋποθέσεις που θα του επιτρέψουν να υπομένει μεγάλες μεταβατικές περιόδους στη ζωή του» [1].

Η έννοια του εκσυγχρονισμού, όπως και αυτή των καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων απογυμνώνονται από το ταξικό τους περιεχόμενο και παρουσιάζονται ως μια ουδέτερη τεχνοκρατική πολιτική που καλείται να δώσει λύση στα χρονίζοντα προβλήματα. Προκειμένου η έννοια του εκσυγχρονισμού να γίνει αποδεκτή από ευρύτερα λαϊκά στρώματα υπερπροβάλλονται τα προβλήματα και τα αίτιά τους ανάγονται σε δευτερεύουσες ή ανύπαρκτες αιτίες. Έτσι, για όλα φταίνε ο «υπερδιογκωμένος δημόσιος τομέας», οι «τεμπέληδες εργαζόμενοι», οι «αγρότες που μετατρέπουν τις επιδοτήσεις σε πολυτελή αυτοκίνητα», ενώ στο απυρόβλητο μένουν οι φοροαπαλλαγές και οι επιδοτήσεις του μεγάλου κεφαλαίου, οι χαμηλοί μισθοί των εργαζομένων, η εξαρτημένη πολιτικά και οικονομικά Ελλάδα, τα δομικά προβλήματα και οι αντιφάσεις του καπιταλισμού. Κατά τον Κώστα Σημίτη, ο πολίτης δεν πρέπει πλέον να ζητάει τη βοήθεια του κράτους, το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να είναι μόνο ένα κόμμα μισθωτών, η αντιπολιτευτική τακτική του κόμματος δεν πρέπει να διεκδικεί την επιστροφή στο κράτος παροχών, η λειτουργία της αγοράς κρίνεται αντικειμενική και αναπόδραστη και ως εθνική στρατηγική προσδιορίζεται η συμμετοχή της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση[2].

Η παλιά διαιρετική τομή (δεξιά-αντιδεξιά) αδυνατίζει και πάλι και αντικαθίσταται αυτή τη φορά από μία νέα (εκσυγχρονιστές-αντιεκσυγχρονιστές). Οι πρώτοι τάσσονται υπέρ των αποκρατικοποιήσεων, του λιγότερου κράτους, της ΟΝΕ, ενώ οι δεύτεροι στιγματίζονται ως κρατιστές και ξεπερασμένοι. Η επιπλέον συντηρητική στροφή του ΠΑΣΟΚ θα δημιουργήσει συμπάθειες και στην κοινωνική βάση και στην πολιτική γραφειοκρατία της ΝΔ και θα συμπαρασύρει μέρος και του ΣΥΝ[3]. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις εκλογές του 2004 θα ανακοινώσουν τη συνεργασία τους με το ΠΑΣΟΚ δύο από τα πιο σκληρά νεοφιλελεύθερα πρώην στελέχη της ΝΔ: ο Στέφανος Μάνος και ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος, ενώ το 2003 ο Βασίλης Κοντογιαννόπουλος είχε γίνει υφυπουργός υγείας και πρόνοιας στην κυβέρνηση Σημίτη. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι με βάση τα αποτελέσματα των εκλογών του 1996 παρατηρείται μια μετατόπιση αστικών και δυναμικών μικροαστικών στρωμάτων προς την πλευρά του ΠΑΣΟΚ, ενώ χάνει σημαντικά τμήματα εργατικών και αγροτικών στρωμάτων[4].

 

Βασικοί άξονες της πολιτικής των κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ 1993-2004

Για την περίοδο 1993-2004 η συνέχεια των καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων και της νεοφιλελεύθερης αντεπίθεσης πρέπει να θεωρηθούν δεδομένα. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι κατά την πρωθυπουργία του Ανδρέα Παπανδρέου μετά το 1993, ενώ προφανώς δεν αμφισβητείται το status quo του κοινωνικοοικονομικού συστήματος, ούτε βεβαίως έχουμε μια επιστροφή στο παλαιό ΠΑΣΟΚ και ενώ διατηρείται σε γενικές γραμμές το νομικό οπλοστάσιο της προηγούμενης νεοδημοκρατικής κυβέρνησης, αποκαθίστανται ως ένα βαθμό κάποια εργασιακά δικαιώματα και παγώνει η πολιτική περιορισμού του δημόσιου τομέα[5]. Κατά κάποιο τρόπο, όμως, προετοιμάζεται και η περίοδος για την εκσυγχρονιστική φάση, αφού παρατηρείται η μείωση της έντασης των ιδεολογικών αναφορών στον λόγο του κόμματος και οι όποιες προτάσεις διατυπώνονται σε ένα «πραγματιστικό» πλαίσιο. Μάλιστα, «Τα προτεινόμενα μέτρα αναπτύχθηκαν σε επιμέρους γενικούς και ειδικούς στόχους και πεδία παρέμβασης. […] Σημαντική αλλαγή αποτελεί το ότι ο διοικητικός μηχανισμός δεν εμφανίζεται πλέον πρωτίστως ως πεδίο συμμετοχής και δημοκρατίας, αλλά επιχειρείται ο σταδιακός εμπλουτισμός της ατζέντας με αρχές όπως η αποδοτικότητα, η αποτελεσματικότητα, η διαφάνεια, η ευελιξία και ο εκσυγχρονισμός. […] Εμφανής ήταν επίσης η πρόθεση περιορισμού του αριθμού των απασχολουμένων […]»[6].

Κυριότεροι άξονες της πολιτικής της εκσυγχρονιστικής φάσης ήταν:

  • Μαζί με τις ευέλικτες μορφές εργασίας που ήδη είχαν θεσμοθετηθεί, εισάγονται και νέες (ν.2639/98) υπαγορευμένες από τις κατευθύνσεις της Λευκής Βίβλου.
  • Εισάγονται νομικές ρυθμίσεις (ν.2874/2000) μέσω των οποίων επιχειρείται η αποτελεσματικότερη εφαρμογή των ευέλικτων πρακτικών στους χώρους εργασίας.
  • Ενισχύεται η παρουσία της μερικής απασχόλησης στο δημόσιο (ν. 3174/03).
  • Μέσω του ΠΔ 81/2003 επιχειρείται η ενσωμάτωση των συμβάσεων ορισμένου χρόνου στο ελληνικό δίκαιο.
  • Εισάγεται η σύνδεση αμοιβής και παραγωγικότητας για το προσωπικό των δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών (ν. 2414/96).
  • Εισάγεται η δυνατότητα κατάργησης με νόμο των συλλογικών συμβάσεων και των γενικών κανονισμών εργασίας σε δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς (ν. 2579/98).
  • Περιορίζεται ο ρόλος του δημόσιου τομέα και αυξάνεται η παρουσία ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων στη λειτουργία του, ενώ σημειώνονται 26 αποκρατικοποιήσεις δημοσίων οργανισμών και ιδιωτικοποιούνται πέντε που ανήκουν σε κρατικές τράπεζες[7].
  • Εφαρμόζεται το σχέδιο Καποδίστριας που αφορά τη νέα διοικητική διαίρεση της χώρας στο όνομα της βελτιστοποίησης της δημόσιας διοίκησης, αλλά επί της ουσίας συρρικνώνει τη δημοκρατία στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης με την ενοποίηση των μικρών δήμων.
  • Επί πρωθυπουργίας Σημίτη κατασκευάστηκαν ή ολοκληρώθηκαν διάφορα έργα υποδομής, δίνοντας περιεχόμενο στον αστικό εκσυγχρονισμό. Αναφερόμαστε στο μετρό της Αθήνας, το τραμ της Αθήνας, το αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος», την Αττική Οδό, τη Γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου, την Εγνατία Οδό. Τα έργα αυτά ενίσχυσαν μεγαλοκαπιταλιστές, αλλά ταυτόχρονα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ευκολότερη και ταχύτερη μετακίνηση του εργατικού δυναμικού πάντα με απώτερο στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας.
  • Δημιουργείται ένας νέος τύπος λυκείου με υπερεντατικοποίηση, αφού προβλέπεται η διεξαγωγή πανελλαδικών εξετάσεων στη Β΄ και Γ΄ Λυκείου με 14 μαθήματα σε κάθε χρονιά.

 

 

[1]. Γκίντενς Άντονυ, Ο Τρίτος Δρόμος, η ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας, σελ. 140, εκδ. Πόλις, 1998.

[2]. Βλέπε αναλυτικότερα Σακελλαρόπουλος Σπύρος, Η Ελλάδα στη Μεταπολίτευση, Πολιτικές και Κοινωνικές Εξελίξεις 1974-1988, σελ. 94-100, εκδ. Α. Α. Λιβάνη, 2001.

[3]. Βλέπε αναλυτικότερα, Βερναρδάκης Χριστόφορος, Πολιτικά κόμματα, εκλογές και κομματικό σύστημα-Οι μετασχηματισμοί της πολιτικής αντιπροσώπευσης 1990-2010, σελ. 9, εκδ. Σάκκουλα, 2011.

[4]. Βλέπε αναλυτικότερα Σακελλαρόπουλος Σπύρος, Η Ελλάδα στη Μεταπολίτευση, Πολιτικές και Κοινωνικές Εξελίξεις 1974-1988, σελ. 197, εκδ. Α. Α. Λιβάνη, 2001.

[5]. Βλέπε αναλυτικότερα Κουζής Γιάννης, Η Μεγάλη Εργασιακή Απορρύθμιση, Τα 30+χρόνια προς το ευέλικτο πρότυπο, σελ. 50-55, εκδ. Τόπος, 2022.

[6]. Λαμπροπούλου Μαντώ-Οικονόμου Γιώργος, Η δημόσια διοίκηση υπό το πρίσμα της μετεξέλιξης του ΠΑΣΟΚ στο ΠΑΣΟΚ, 1974-2018, πολιτική οργάνωση, ιδεολογικές μετατοπίσεις, κυβερνητικές πολιτικές, σελ.531-532, επιμέλεια Ασημακόπουλος Βασίλης-Τάσσης Χρύσανθος, εκδ. Gutenberg, 2018.

[7]. Για όλες τις εργασιακές αλλαγές αυτής της περιόδου βλέπε αναλυτικότερα Κουζής Γιάννης, Η Μεγάλη Εργασιακή Απορρύθμιση, Τα 30+χρόνια προς το ευέλικτο πρότυπο, σελ. 55-71, εκδ. Τόπος, 2022.

 

Μοιραστείτε το άρθρο